«من خاقانی و هایدگر» قسمتی از پایان نامه بنده حقیر
نیست اقلیم سخن را بهتر از من پادشا در جهان ملک سخن راندن مسلّم شد مرا (دیوان خاقانی، 1385: 17)
شاید سخنی به گزاف و بیهوده نباشد که خاقانی را از مغرورترین شخصیّت ها و شاعران زبان فارسی قلمداد کنیم، چرا که خودبینی های او باعث به وجود آمدن آثاری خاص که مخصوص خود اوست را موجب گشته است. خاقانی سرشار از خودشیفتگی است و به هنر خود ایمان دارد و بودن خود را به بهترین وجهی باور کرده است. این «خود فردی» از آنجا ناشی می شود که هنرمند به هنر والای خویش واقف است و آگاهانه و ناآگاهانه با «من خود» سروکار دارد، «خاقانی بیشتر از همه لاف (منیّت) می زند و در مقام مقایسۀ شعر و شخصیّت، خود را بس بزرگتر از آن ها می داند». (محبّتی، 1388: 702) از نظر روان شناسی نیز «خود» عاملی است درونی که شخصیّت و بلوغ فکری و روحی انسان را به شکلی که مطلوب باشد تنظیم می کند. بنابراین گذشته از پیچیدگی و دشواری شعر خاقانی، در اندیشۀ وی یک «فردگرایی عقلانی» را می توان دنبال کرد. در قصیده های خاقانی، اشعاری که در آن ضمیر اول شخص مورد استفاده قرار گرفته کم نیست و ما به طور متناوبی با آن برخورد داریم و حتّی در مدح و ستایش ممدوحان نیز یک لحظه هم از «من خودی» غافل نگشته است و هیچ گاه خود را بندۀ زر و سیم ندانسته است.
اریک اریکسون (Erice Ericsone) «از خود با عنوان نقطۀ عطف یاد می کند و معتقد است تعادل شخصیّتی در پرتو آن است». (میر نورالهی، 1384: 68) و این جاست که خاقانی می آفریند و گاه در جوار هنر خود سودا زده و از خود بیگانه می شود و منصور وار بانگ «اناالحق» را سر می دهد.
این گونه تفرّد و فرگرایی در هیچ دیوانی سابقه ندارد و می توان چنین ادعا کرد که «شعری که روزگاری دراز با این حد تفرّد و بیش از این سازگاری داشته، شعر اروپایی است». (علیزاده، 1382: 257)
واژۀ دازاین (Dasin) در فلسفۀ هایدگر نیز اشاره به همین درک خودی و فردگرایی اصیل را دارد. او که نماینده مکتب اگزیستانسیالیسم (اصالت بشر) (یا همان سخن معروف «وجود متقدّم بر ماهیّت» است) می باشد، معتقد بر این است که دازاین (این جا و آنجا بودن) باید همیشه با ضمایر شخصی من و تو همراه باشد. یعنی من در اینجا هستم و تو در آنجا و هر کس باید خویشتن را بشناسد. «انسان چون دارای وجود است به گونه ای خاص با خود نسبت دارد، او خویشتن را درک میکند... او می تواند خویشتن را گم و یا آن را بیابد». (مک کواری، 1382: 56) و ناخود آگاه این گفته «مسیح» در ذهن ما تداعی گر می شود : بدترین چیزی که ممکن است برای انسان اتفاق بیفتد این است که خویشتن را گم کند. هایدگر همیشه در فلسفه خود، باور نداشتن و نشناختن خود و به خواست و اراده دیگران زندگی کردن را در «من انسانی» نفی کرده است «چنین حیاتی از دید فیلسوف اگزیستانسیالیستی مانند هایدگر اصالتی ندارد». (رضوانیان، 1390: 39)
هایدگر در اهمیّت وجود «من»، پافشاری می کند و در تعریفی که از فردگرایی ارائه می دهد معتقد است که انسان با شناخت وجود شخصی خود به موفقیّتی پایدار دست می یابد و وقتی هم که توانست خود را بشناسد و دریابد، جهان پیرامون خود را نیز در می یابد. در یکی از نامه هایی که در 19 «اوت» 1921 به دوست خود نوشته است اشاره ای هم به روش کار خود می کند و می گوید : «من با روشی که به نحوی، انضمامی واقعی است کار می کنم. روشی که از «من هستم» خودم سرچشمه می گیرد». (دبیستگی، 1389: 111) در آخر سر هم زمینه فلسفی بودن را باز به هنر شعری می کشاند و عقیده دارد که انسان با دریافت وجود خود به وسیلۀ شعر، شخصیت اصیل بودن خود را به دست می آورد «سرودن پیمایشی است که به معنای دقیق کلمه، انسان به وسیله آن معیاری برای وسعت بودن خود به دست می آورد». (هایدگر، 1389: 64)
و اینجاست که فردگرایی و من خاقانی دوچندان برای ما قابل فهم تر و زیباتر نمود پیدا می کند. به گونه ای دیگر می توان این گونه گفت که، خاقانی فرهنگی را اشاعه داده است که در غرب به عنوان مکتب اگزیستانسیالیسم پدید آمده است. خاقانی همیشه در حال یادآوری موضوع«من شاعری اش» بوده،وخواسته یا ناخواسته از اولین شاعران زبان فارسی است که به امر فرد در هنر دست یافته است، خلاصه این که می توان او را به عنوان یک فردگرای تمام عیار به جهانیان معرفی کرد.