اصطلاحات ساده ادبی

- بیت چیست؟ 
هر یک از سطرهای یک شعر، یک «بیت» نامیده می شود و واحد شعر محسوب می گردد. 

- مصراع چیست؟ 
هر بیت شامل دو قسمت است که هر یک از این بخشها «مصراع» نام دارد. 

- وزن چیست؟ 
 آهنگ خاصی را که در تمامی مصراعهای یک شعر یکسان است، «وزن شعر» می نامند. 

- ردیف چیست؟ 
به یک یا چند واژه، که به صورت کلمه ای مستقل و به یک معنی در پایان همه مصراعها تکرار شود «ردیف» گویند. 
 
- قافیه چیست؟ 
به حروف مشترکی که در پایان واژه های یک شعر یا یک بیت تکرار شود «قافیه» و به کلماتی که این حروف مشترک در آنها آمده است «کلمات قافیه» گویند. 

- چه بیتی را «مُصّرع» و چه بیتی را «مُصفّا» می گویند؟ 
 بیتی که هر دو مصراع آن قافیه داشته باشد «مُصّرع» و بیتی که تنها یک مصراع آن قافیه دارد «مُصفّا» خوانده می شود. 

- قالب شعر را توضیح دهید؟ 
 شکلی که قافیه به شهر می بخشد «قالب» نام دارد و تفاوت قالبها، تفاوت در چگونگی قافیه آنهاست ولی اگر نحوه تکرار قافیه در دو یا چند شعر یکسان باشد، تعداد ابیات، محتوا و وزن و نوع قالب را مشخص خواهند کرد. 

- تخلصّ چیست؟ 
 به نام شعری شاعر که در بیت پایانی یا گاه در بیت ماقبل آخر شعر می آید «تخلّص» می گویند. 

- هجا یا بخش چیست؟ 
مقدار آوایی است که دهان با یک بار باز شدن آن را ادا می کند. 

- واج چیست؟ 
 کوچکترین واحد آوایی زبان است که سبب می شود دو واژه معانی متفاوتی داشته باشند و در زبان فارسی 29 واج وجود دارد.

- واج در فارسی به چند دسته تقسیم می شود نام ببرید؟ به دو دسته تقسیم می شود: 
1- مصوّتها 
2- صامتها 

- زبان فارسی دارای چند مصوّت است؟ توضیح دهید؟ 
شش مصوّت: 3 مصّوت کوتاه َ ِ ُ و 3 مصوت بلند آ ای اوُ 

- انواع هجاهای زبان فارسی را با علامت مخصوص به آن بنویسید؟ 
1- هجای کوتاه > صامت + مصوّت کوتاه – علامت آن > «U» 

2- هجای بلند > که دو گونه است : الف) صامت + مصوت کوتاه + صامت 

علامت آن > «ــ» ب ) صامت+مصوّت بلند 

3- هجای کشیده __ که آن نیز دو نوع است: 

الف _ صامت + مصوت کوتاه + دو صامت یا بیشتر 
ب _ صامت + مصوت بلند + یک یا چند صامت علامت آن «_  U»

- چه زمانی دو کلمه یا دو مصراع یا دو بیت با هم هموزن اند؟ زمانی هم وزن اند که: 
الف _ تعداد هجاهای آنها با هم برابر باشد. 
ب _ هجاهای کوتاه و بلند آنها در مقابل یکدیگر قرار گیرد. 

- قصیده را تعریف کنید و بنویسید که از چه قرنی و به تقلید از چه شعری پدید آمد؟ 
 قصیده شعری است که مصراع اول و مصراعهای زوج آن هم قافیه اند و تعداد ابیات آن از پانزده بیت بیشتر است. از نیمه قرن سوم ه.ق در ادبیات فارسی به تقلید از شعر عربی پدید آمد. 

- اصلی ترین قسمت قصیده چه بخشی است؟ توضیح دهید. 
 «تنه اصلی» قصیده است. زیرا مقصود اصلی شاعر را در بردارد و محتوای آن می تواند مدح یا رثا یا وصف و پند و اندرز و یا حکمت و عرفان باشد. 

- تجدید مطلع چیست؟ 
 آوردن بیتی مصرّع در میان قصیده است و برای انتقال از موضوعی به موضوع دیگر و طولانی ساختن قصیده شاعر از آن استفاده می کند.  

- قالب غزل را تعریف کنید و بگویید از چه قرنی رواج می یابد؟ 
 غزل، شعری است حداقل در پنج بیت که مصراع اول و مصراعهای زوج آن هم قافیه اند و از قرن ششم ه.ق یا کمی پیش از آن رواج یافته است. 

- قالب قطعه چیست؟ 
 شعری است حداقل در دو بیت که معمولاً مطلع آن مصرّع نیست و مصرعهای زوج آن هم قافیه اند و وحدت موضوع دارد. 

- ترجیع بند را تعریف کنید؟ 
 ترجیع بند غزلهایی است با قافیه های مختلف که بیت یکسان مصرّعی با قافیه ای مستقل آنها را به هم وصل می کند. به هر یک از غزلها «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری «ترجیع» یا «برگردان» می گویند. 

- قدیمی ترین ترجیع بند فارسی از کیست؟ مطلع آن را بنویسید؟ از فرخی سیستانی است: 
ز باغ ای باغبان ما را همی بوی بهار آید 
کلید باغ، ما را ده که فردامان به کار آید 

- زیباترین ترجیع بندهای شعر فارسی از کدام شاعران است؟ 
از سعدی و هاتف اصفهانی است. 

- قالب ترکیب بند را توضیح دهید و بگویید که قدیمی ترین ترکیب بند از کیست؟ 
 شعری است چند بخشی که هر بخش آن از نظر قافیه و درون مایه همانند قصیده یا غزل است و همه بخشها توسط بیت مصرع متفاوت و نامکرری به هم می پیوندند. قدیمی ترین ترکیب بند از «قطران تبریزی» (قرن5) است. 

- مسمّط چیست؟ 
 شعری است که از رشته های گوناگون پدید می آید و قافیه رشته ها متفاوت است و در هر رشته همه مصراعها به جز مصراع آخر هم قافیه اند. 

- حلقه اتصال همه رشته ها در مسمّط چه نام دارد؟ 
«بند» نام دارد که مصراع آخر هر بخش را گویند. 

- مسمّط تضمینی چیست؟ 
 شعری است که شاعر، بیتهای یک غزل را به ترتیب در پایان رشته های مسمّط می آورد و تعداد رشته ها، تابع تعداد بیتهای غزل است. 


نظم در لغت به معنی به یکدیگر پیوستن و به رشته کشید ن دانه های جواهر و در اصطلاح سخنی است که موزون و مقفا باشد . در تداول ، نظم را از روی مسامحه به شعر نیز اطلاق می کنند ، اما اساسا شعر با نظم فرق دارد و تفاو ت آن ها در این است که شعر طبق تعاریف قدما ((کلام موزون و مخیل ) تخیل برانگیز است و بنابر این تعریف قافیه دار بودن جزء ماهیت شعر نیست ، و ((اثر شعر گونه ))یا شعر منثور هم می تواند وجود داشته باشد .