ماده تاریخ کلمه یا کلماتی معنی‌دار است که به حساب جمل مساوی با یک تاریخ مشخص و مورد نظر می‌شود.[۱]
به‌عبارت دیگر ماده تاریخ آن است که مجموع حروف بیت یا مصراع یا عبارتی به حساب ابجد با تاریخ واقعه‌ای تطبیق کند.
مانند شعر زیر که «قرب طاعت» معادل ۷۸۲ ه. ق. است.[۲]
بهاءالحق والدین طاب مثواه
امام سنت و شیخ جماعت
...
به طاعت قرب ایزد می‌توان یافت
قدم در نه گرت هست استطاعت
بدین دستور تاریخ وفاتش
برون آر از حروف «قرب طاعت»
ماده تاریخ ذکر تاریخی است به شعر و یا گاهی نثر در قطعه‌ای کوتاه برای واقعه‌های گوناگون اعم از جلوس یا فوت و یا قتل پادشاهی و یا مرگ و قتل امیر٬ وزیر٬ شاعر٬ حکیم و مانند آن‌ها.
معمولاً شعری که از این راه پدید می‌آید قطعه‌ای کوتاه است که شاعر در یکی دو بیت آخر آن تاریخ مورد نیاز را ذکر می‌کند و بیت‌های پیشین از آن را برای تمهید می‌آورد و معمولاً این مقدمه برای معرفی و بیان وجه اهمیت کسی یا واقعه‌ای گفته می‌شود که تاریخ آن ذکر گردیده‌است.
اصطلاحاً تاریخ گویی به این نحو را ماده تاریخ‌سازی می‌گویند.
در گذشته حتی برخی از اسامی، اشارات و محاسبات نجومی را به حساب جمل بکار می‌بردند.
جرجی زیدان در آداب اللغه می‌گوید:
کان اهل الحساب فی صدر الاسلام یستخدمون به حروف الهجا کما نستخدم الارقام الهندسیه.
مسلمین برای هر حرف از حروف ابجد شماره‌ای قائل شده‌اند و حساب جمل را تشکیل داده‌اند.
بدرالدین محمد ابونصر فراهی می‌گوید:
یکان یکان شمر ابجد حروف تا حطی
چنانچه از کلمن عشر عشر تا سعفص
پس آنگه از قرشت تا ضظغ شمر صدصد
دل از حساب جمل شد تمام مستخلص
فن ماده تاریخ از ظرایف شعرسرایی است و اغلب آن‌را جزو صنایع مستظرفه دانسته‌اند. در زمان‌های کهن نزدیک به اوایل پیدایش اسلام، بیان تاریخ به حساب ابجد یا حروف مقطعه معمول بوده‌است.
بعدها حساب جمل در میان شعرای عربی گو، ترکی سرا و پارسی گو جاری و متداول گردید و از سده پنجم به این سوی شایع گردید.
ماده تاریخ پدیده ای است که از سده هفتم به بعد در ادبیات فارسی رایج شد.
"بنقل از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد"
منابع :
1- لغت‌نامه دهخدا
2- فرهنگ فارسی معین
حسین نخجوانی. مواد التواریخ. نشر ادبیه. تهران. شهریور ۱۳۴۳. چاپ شفق تبریز.
سریال خاتون قسمت6
تبلیغات فرهنگی
تولد اعضا
-
شعر ایران تولدتان را صمیمانه تبریک می گوید
-
علی فیروزکوهی
-
عباس خوش عمل کاشانی
-
علی اصغر ابراهیمی رودپشتی
-
ترانه هموطن
-
مائده .
-
عبدالصمد اجباری
-
ثریا قنبری
-
آرامش ظهرابی
-
سعید طهماسبی کهیانی
-
حسن محمودی
-
مهدی یوسفی
