معراجِ دل

نقد 2

• 

  دادا بیلوردی   24 مهر 1394 01:09

  نگاهی بر زلال بانو طلای کرمانی
  ***
  بانو طلعت خیاط پیشه (طلای کرمانی ) از اولین های شعر زلال می باشند که با مهارت کامل وارد میدان گشته و همچنان به موازات غزل، به قلمدوانی خویش با اشتیاقی بیش از پیش در عرصه ی زلال دوام می بخشند.
  برای اهل ادب مبرهن است که ایشان در غزلسرایی حسّی پخته دارند و قادرند در هر احساس و کلامی تازه جوش، پیامشان را در قالب غزل بگنجانند. تنها دلیلی که می تواند بیانگر رغبت عملی ِ ایشان به زلالسرایی باشد ، عشق و علاقه به دیگرگونی در انتظام موسیقی شعر و خودجوش بودن احساس درونشان می باشد.
  نکته ای که بنده را به موفقیّت ایشان در آینده ی زلال، امیدوار میسازد ، این است که بانوی گرامی ، قلق و فنّ اوزان زلال را زود به دست آورد و فکر می کنم که اکثر ریتم های اوزان بنیان، ملکه ی ذهنشان باشد. یعنی سختی اش تا اینجا بود. به عبارتی، وقتی اوزان بنیان ( ریتم های قانونی زلال ) ملکه ی ذهن کسی شد ، دیگر خیالش از لحاظ کنترل وزن سطر به سطر زلال راحت می شود و مشغول ساییدن محتوای شعرش می باشد.
  مسلماً برای شاعری که از کودکی با اوزان هموار منظوم کلاسیکی ( غزل،مثنوی،رباعی، دو بیتی، قصیده ...) و یا اوزان نا هموار منثور کلاسیکی ( نثر موزون یا انواع بحر طویل، نثر روان، نثر مرسل ، نثر مسجّع، نثر ادبی و دکلمه ...) مأنوس بوده است ، بسیار سخت است که یک دفعه وارد عرصه ی زلالسرایی شده و شاهکارهایی از خود به یادگار گذارد لذا از چنین شخصیّتی نباید انتظار داشت که بدون عشق و علاقه و بدون ممارست و حوصله ، از چنین عرصه ای پیروز بیرون آید.
  چه کسانی قبول بفرمایند و چه قبول نفرمایند ، چه کسانی این کودک خردسال را به آغوش بگیرند و نازش بفرمایند و چه عدّه ای کتکش بزنند و بگریانند و در بین راه تنهایش بگذارند، و .... چه بخواهیم و چه نخواهیم بلاخره « زلال »، یک حقیقت است و جریان می یابد. دانشمندان ادبیات در آینده ای دور و نزدیک ذهنشان را مشغول این قضیّه و جریان نیزکرده و ستارگانی جهانی در دنیای زلال را برای نسلها و آیندگان، گلچین خواهند فرمود. لذا هرچه تمرین و تکرار و پشتکاری بیشتر گردد درخشندگی زلال نیز به چشم خواهد خورد.
  « زلال » به نگین انگشتری می ماند که هر چه رویش زحمت کشیم آنقدر بر جلایش اضافه خواهد شد.
  می خواهم با کسب اجازه از بانو طلای کرمانی ، زلالشان را در دو مرحله ( قالب و محتوا ) کالبد شکافی نموده و به موارد مثبت و یا احتمالاً موارد قابل تجدید نظر، اشاره ای داشته باشم:
  الف – ساختار بیرونی زلال:
  ابتدا ساختار بیرونی ( قالب ) را بررسی می نمایم.
  زلال فوق در طول ریتم موسیقییائی « مفعولُ مفاعیلُن » و با دخالت « مفاعیلُ » دوام می یابد:
  *
  مفعولُ مفاعیلن
  مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُن
  مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُن
  مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُن
  مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُن
  مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُن
  مفعولُ مفاعیلن
  *
  فرم ضرباهنگ: ( 4-6-8-10-8-6-4 )
  *
  تمرکز ما در موسیقی شعر و روی ریتم است که سوار بر تعداد ضرباهنگ می شود:
  *
  3-مفعولُ مفاعیلن(4ضرباهنگ)
  2-مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُن(6ضرباهنگ)
  1-مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُن(8ضرباهنگ)
  +- مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُن(10ضرباهنگ)
  1-مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُن(8ضرباهنگ)
  2-مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُن (6ضرباهنگ)
  3-مفعولُ مفاعیلن(4ضرباهنگ)
  *
  آیینه، غزلخوان شد
  تسلیمِ شکوفـائـــیِ بـاران شد
  شب از تبِ تکرارِ سحـر ، مـاهِ درخشان شد
  آخر تو کجایی که ببینی همه جا عشقِ تو گل کرده!؟
  تنپوشِ خـــزان، آیــه ی تکثیرِ گلستان شد
  دل، بنده ی لولی وشِ رندان شد
  معراجِ دل و جان شد
  *
  دقّت:
  .
  +- سطر مادر:
  +- مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُن(10ضرباهنگ)
  آخر تو کجایی که ببینی همه جا عشقِ تو گل کرده!؟ (10ضرباهنگ)
  .
  سطور قرینه ی (یک):
  1-مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُن(8ضرباهنگ)
  شب از تبِ تکرارِ سحـر ، مـاهِ درخشان شد(8ضرباهنگ)
  تنپوشِ خـــزان، آیــه ی تکثیرِ گلستان شد(8ضرباهنگ)
  - هر دو سطر قرینه همطول و هم ریتم هستند.
  .
  سطور قرینه ی (دو):
  2- مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُن(6ضرباهنگ)
  تسلیمِ شکوفـائـــیِ بـاران شد(6ضرباهنگ)
  دل، بنده ی لولی وشِ رندان شد(6ضرباهنگ)
  - هر دو سطر قرینه، همطول و هم ریتم هستند.
  .
  سطور قرینه ی (سه):
  2- مفعولُ مفاعیلن(4ضرباهنگ)
  آیینه، غزلخوان شد(4ضرباهنگ)
  معراجِ دل و جان شد(4ضرباهنگ)
  - هر دو سطر قرینه، همطول و هم ریتم هستند.
  .
  نتیجه:
  با توجه به قوانین زلال و بررسی ساختار، شعر فوق از نوع عروضی قافیه دار هفت سطری بوده و ساختار بیرونی زلال فوق از لحاظ وزن و ریتم موسیقییائی ایرادی ندارد و روانی ِ ریتم نیز نشانگر مهارت شاعر به این ساختار می باشد.
  
  ب- ساختار درونی زلال ( محتوا )
  اگر ساختار بیرونی زلال ، ایراد زیادی داشته باشد ، هزینه کردن وقت به محتوا، اصلاً صلاح و جایز نیست، مگر اینکه چند سطرش را نیز تخریب نموده و برایش اسمی از اسامی قالب های نثر کلاسیک را بگذاریم.
  ما چرا در ساختار بیرونی زلال عروضی حسّاس هستیم و تأکید داریم که سطور محتوا، مطابقِ قانونِ زلال تنظیم گردد؟
  برای اینکه در ابتدا، اساس زلال در خلق نوین موسیقی شعر ، ریخته شده است و ما این همه که زحمت می کشیم و دقّت و حوصله به خرج می دهیم از نتیجه ی کار لذت می بریم. زحمتِ ما کمترین نتیجه اش ، بوجود آمدنِ نوعی موسیقیِ منظّم است که نظیر آن نه در منظوم کلاسیک دیده شده و نه در منثور کلاسیک دیده شده است. و الّا تخریب انتظام موسیقی یک جریان شعر، بسیار آسان است.
  یک نفر می گفت: « یک رباعی نوشته بودم رفتم در انجمن ادبی خواندم ، چند نفر به قافیه هایش ایراد گرفتند و چند نفر هم به وزنش ایراد گرفتند، سر انجام برایم توصیه کردند که در روی وزن عروضی و قافیه ها مطالعاتی داشته و در اصلاح آن بکوشم. تلاشم را کردم دفعه ی بعد که دو باره خواندم باز هم ایراد گرفتند و گفتند وزنش را درهم و برهم و قافیه هایش را نیز خرابتر از قبل کرده ای؟!!...بلاخره به جان آمدم گفتم : من کی به شما گفتم رباعی می خوانم؟! این یک نثر ادبی است..... تا این را گفتم دست از سرِ کچلم برداشتند!!!»
  - بانو طلای کرمانی در تنظیم ساختار زلال فوق، نهایت دقّت را به عمل آورده اند ، لذا ارزش دارد که آدم وقت طلای خویش را صرف بررسی محتوای چنین ساختاری روان و موسیقییائی منظم بنماید.
  بانوی بزرگ، در اثر فوق ، علاوه از پرهیز از تکرار قافیه ، زحمت زیادی را متقبّل گشته و به غیر از سطر مادر ، همه ی سطور قرینه را قافیه دار نموده است. در حالی که ما اگر در تنگنای قافیه باشیم می توانیم به صورت زیر هم چینش داشته باشیم:
  .
  .........قافیه
  .......................قافیه
  .......................................آزاد
  .......................................................قافیه
  .......................................آزاد
  .......................قافیه
  .........قافیه
  .
  البته گاهی اوقات این طریقه بر زیبائی موسیقی کلام می افزاید و اینجا هم دلنواز است.
  « زلال » هم علاوه بر موسیقی خاصّش، مثل اشعار دیگر، برای خود عالمی دارد. بنابر این باید با حوصله ی تمام بر کلام و آرایه ها نفوذ کرد و در تصویر و احساس آن غوطه ور شد. اگر تصویر هم نداشته باشد حتماً پیام دارد. نباید از کنار پیام زلال یک شاعر فرهیخته و ماهر ، بی تفاوت گذشت.
  زلال فوق، علاوه از لذتبخشی در ریتم روان، پر از آرایه های چشم نواز و دلگشایی چون تشبیه و تصویر و مراعات نظیر و ... می باشد که در روی هر کدام که به تأمل می نشینیم لذتی از عالم احساس به سراغمان می آید.
  غزلخوان شدن آیینه ، ماه شدن شب از تبِ تکرار سحر،گل کردن عشق، تنپوش خزان....، اینها همه قوّه ی شعریّتی هستند که در جای خود به شرط تفکر و تأمل، عالمی پر از احساس و تصاویری سراپا لذّت را به دنبال دارند و به حالت خودجوش وارد قالب شده اند.
  تصویرسازی در هیچ قالبی نا ممکن نیست. کسی که در قالبی از شعر، مهارت لازم را پیدا نموده و در استمرار و تداوم و شوقِ سرایش ،خبره گردد، می تواند به آسانی و بدون خدشه دار کردن محتوا و پیام، فرم و اوزان قالب را کنترل و قافیه ها را نیز یک به یک ، چون مرواریدی درخشان به جای خود بنشاند.
  معمولاً احساسِ زلال در سطر مادر به اوجِ خود می رسد و اصل پیام در آن شروع به درخشیدن می کند. چنانکه در اثر فوق می بینیم شاعر در عالم زیبای خود، گل کردن عشقِ مخاطبش را به رو می کشد و از چنین حسّ فخر آفرین ، بیشترین لذت را مالک می شود.:
  « آخر تو کجایی که ببینی همه جا عشق تو گل کرده! »
  اما گویا احساس شاعر با کمی غصّه آمیخته است. و ما را همزمان با مراعات نظیری دو پهلو به بهار و پاییز مجذوب و متوجّه می نماید. در سطر مادر، بهار را به تمام معنا حسّ می کنیم و دو باره در سطر زیرین با نوعی پارادوکس تصویری مواجه می شویم و حال و هوای پاییز را جایگزین نسیم رنگارنگ بهار در چنین شبکه ی معنایی می کنیم:
  « تنپوشِ خزان آیه ی تکثیر گلستان شد».
  شاعر در همین یک سطر ، زیبائی پائیز را چنان به تصویر کشیده که آدم خیال می کند که حقیقتاً همه جای زمین پر از گل های رنگارنگ شده است! در حالی که رنگارنگ بودن برگها در اثر نسیم پائیزی مد نظر است.
  جالب توجّه است که همه ی این زیبایی ها که جلوه ی بهار و پاییز را به خاطر می اندازد در حسن و حضور معشوق جمع است.
  براستی کدام عبارت می تواند در آن سطر، به جای عبارت « تنپوش خزان » ، زیباتر از آن به دل بنشیند؟! تک تک سطور این زلال، چون به تأمل بنشینیم تصویر و عالمی دارد بس لذیذ که هرچه در این خصوص صحبت بکنیم باز هم نمی توانیم عینیّت آن را بر دیگران تفسیر و القاء نماییم. لذا وارد شدن بر عالم شاعر و لذت بردن از آثار او با مقدار فهم و سواد هم بی ارتباط نمی باشد. تا آنجایی که فهم ناچیز حقیر اجازه می داد دست جسارت به مفهوم شعر بانوی عزیز ادبیات ( سرکار خانم استاد طلای کرمانی ) بردم و یقین دارم که نتوانستم حقّش را اداء نمایم. امیدوارم که بانوی گرامی جسارت بنده ی حقیر را به بزرگی خودشان ببخشند.
  از خدای تعالی عمری افزون به حضرت بانو طلای کرمانی خواستارم تا بیش از پیش شاهد درخشش زلالهایشان در عرصه ی ادبیات باشیم.
  دست مریزاد.
  خادم اهل قلم
  دادا بیلوردی
  پائیز 1394
  
  
  ایضاح:
  دوستانی که تمایل دارند اطلاعات بیشتری در خصوص فنون زلالسرایی دریافت دارند، ضمن دقت در تعاریف و قوانین زلال، به آدرس های زیر مراجعه فرمایند:
  *
  آدرس اوزان بنیان پنج سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/4
  نمونه برای اوزان پنج سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/8
  *
  آدرس اوزان بنیان هفت سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/5
  نمونه برای اوزان هفت سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/9
  *
  آدرس اوزان بنیان نه سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/6
  نمونه برای اوزان نه سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/10
  *
  آدرس اوزان بنیان یازده سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/7
  نمونه برای اوزان یازده سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/11
  *
  تمرین زلال پیوسته ی قافیه دار پنج سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/13
  *
  تمرین زلال پیوسته ی قافیه دار هفت سطری:
  http://zolal94.blogfa.com/category/12
  
  *
  توجّه:
  جهت حفظ ریتم قانونی زلال، تبعیّت از اوزان بنیان، ضروری است
  و چنین می شود که « انقلاب در موسیقی شعر با ظهور سبک زلال » معنا پیدا می کند
  
  
  • 

    محمد مولوی   31 تیر 1399 19:45