با سلام و احترام بر دوستان عزیز و با کسب اجازه از اساتید محترم ادبیات بر خود لازم می دانم که قلمی هر چند کوتاه به تمرین زلالسرایی اشاره ای داشته باشم.
ابتدا مطالب ضروری را بطور خلاصه بیان می نمایم:


تعریف زلال:
شعری است با طول وزن پلّه ای که بطور مساوی از سطر کم شروع شده و در سطر کم نیز به اتمام می رسد . این نوع شعر دارای 5 الی 11 سطر می باشد . از لحاظ وزن به طولانی ترین سطر که سطر وسطی می باشد « سطر مادر » و سطرهای اطراف آن را « سطرهای قرینه » می گویند . زلال دارای قالب های مختلفی است که هرکدام برای خود اصول و تعاریف خاصّی دارند.

قانون کلّی زلال عروضی:
1- سطر اول و آخر دارای حداکثر پنج ضرباهنگ در وزن مثلّثی عروضی باشد.
2- تعداد ضرباهنگ بین دو سطر ( تفاوت پلّه ای بین دو سطر همجوار از هم ) در وزن مثلثی عروض ، فقط 2 عدد .( مثال : اگر تعداد ضرباهنگ سطر دوم از تعداد ضرباهنگ سطر اول ، دوتا بیشتر باشد باید تعداد ضرباهنگ سطر سوم هم از سطر دوم ، دو تا بیشتر باشد . به همین ترتیب دو به دو و پله ای صعود می کند تا سطر مادر و بعد به همان اندازه بطور متقارن و با فاصله ی یکسان کاهش می یابد . به این عمل در زلال عروضی، راز « 2 » گفته می شود)
3- ریتم موسیقیایی از ابتدا تا آخر بطور روان حفظ گردد.
4- تعداد سطرهای هر زلال ، از 5 کمتر و از 11 بیشتر نباشد.
5- سطرها زیر هم نوشته شوند.
6- سطرهای قرینه ، از لحاظ طول وزن عروض یا تعداد هجا و تعداد ضرباهنگ باهم مساوی باشند .
(توجه:تعداد ضرب بین سطرها در همه ی زلالهای عروضی فقط 2 است )

مفهوم ضرباهنگ:
ضربه ای که در یک ملودی و یا موسیقی شعر ایجاد می شود مثال:
مفاعیلُن = مفا+عیلُن= 2 ضرباهنگ
مفاعیلُن مفاعیلُن = 4 ضرباهنگ
مثالی دیگر:
مستفعلُن= مُستَف+عَلُن= 2 ضرباهنگ
مستفعلُن مستفعلُن= 4 ضرباهنگ
مثالی دیگر:
مستفعلُن فَع = مُستَف+عَلُن+فَع= 3 ضرباهنگ
مستفعلُن مستفعلُن فَع= 5 ضرباهنگ

زلال پیوسته چه نوع زلالی است؟

اگر دو یا چند زلال را طبق رعایت موارد زیر پشت سر هم بنویسیم به آن زلال پیوسته می گویند:
1- مجموع تعداد سطور زلالها با هم مساوی باشند ( یعنی اگر زلال اولی پنج سطری است بقیه هم باید پنج سطری باشد )
2- محتوای کلام یکی باشد ( یعنی زلال اولی در یک عنوان و موضوع و دیگری ها خارج از محتوا نباشند
3- وزن همه ی زلالها یکسان بماند ( یعنی اگر زلال اولی با سطر چهار ضرباهنگی « مستفعلُن مستفعلُن » شروع شده و به اتمام رسیده زلال های بعدی هم با همان وزن ادامه یابند.
4- در صورت قافیه دار بودن، آرایش قوافی در زلالها به صورت یکسان عمل شود ( یعنی زلال اولی یک در میان قاقیه و بعدی ها تمام قافیه یا بی قافیه نباشند )
5- سعی شود زلالها با یک سطر از همدیگر فاصله گیرند.
6- هر قطعه زلال در نوع پیوسته ، علیرغم رعایت یکسانی آرایش قافیه، قوافی مستقلی دارد ( یعنی می شود در هر زلال از یک نوع قافیه و ردیف برخوردار شد. مثلاٌ اگر در زلال اولی از قوافی «جان و جهان و ...» استفاده شده دیگر لازم نیست در بعدی ها از همین قوافی استفاده کرد می توان از قافیه های دیگری چون « آب و خواب و ... » بهره مند شد ).
توضیح: در زلال پیوسته محدودیتی نیست.
زلال پیوسته به خاطر این است که اگر شاعری مطلبش تمام نشد بتواند ادامه دهد. گاهی اوقات دیده شده که زلال عروضی هفت سطری نوشته ام و دیده ام مطلبم تمام نشده ادامه داده ام و زلالم شده پیوسته. من زلال پیوسته ی هفتاد دو قطعه ای هم نوشته ام. شاید از این بیشتر هم بنویسند و محدودیتی نیست.

یک مثال برای زلال پیوسته:

شادم، از دردی بگو
گرمم، از کولاک و از سـردی بگو
سیرم، از امــواج سـرخ و داغ دریــا دم بـزن!
با خدای من چه می کردی؟ بگو
از جوانمردی بگو
*
آه، ای هفتـــــه خیـــال!
شاعری خودجوش می خواهد زلال
ما « یقین » بر قالب زرّین « ایمان » ریختیـم
طــرح او نـــه از خیــال و احتــمــال
بلکه هست از شور و حال
*
ما زلالــی می شویــم
مست از حالی به حالی می شویم
کهکشان عــشق را آلــوده تــر خـواهیم ساخت
آنـچنـان محـو جمـالــی می شویــم
کز تو خالی می شویم
*

وزن:

فاعلاتُن فاعلات
فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلات
فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلات
فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلات
فاعلاتُن فاعلات

آرایش قافیه:

................قافیه
.............................قافیه
.........................................آزاد
.............................قافیه
................قافیه

تمرین دیگر از زلال تکی:
*
در قلب تــار اسرار می میرد
پیش طبیب مــرده دل، بیــمار می میرد
تعطیل کن رقص و نوا در جمع بی احساس و دور از عشق
گیتـــــار در آوازِ نـا هنـجــــار می میـرد
خالی ز شور اشعار میمیرد
*
دقت:
زلال فوق در ریتم موسیقیائی « مستفعلن مستفعلن فعلن » و با تکرار « مستفعلن» دوام می یابد.
فرم ضرباهنگ: 5-7-9-7-5
*
مستفعلن مستفعلن فعلُن
مستفعلن مستفعلن مستفعلن فعلُن
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن فعلُن
مستفعلن مستفعلن مستفعلن فعلُن
مستفعلن مستفعلن فعلُن
*
دقت:

مستفعلن مستفعلن فعلُن (5ض)
در قلب تــار اسرار می میرد
مستفعلن مستفعلن مستفعلن فعلُن (7ض)
پیش طبیب مــرده دل، بیــمار می میرد
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن فعلُن (9ض)
تعطیل کن رقص و نوا در جمع بی احساس و دور از عشق
مستفعلن مستفعلن مستفعلن فعلُن (7ض)
گیتـــــار در آوازِ نـا هنـجــــار می میـرد
مستفعلن مستفعلن فعلُن (5ض)
خالی ز شور اشعار میمیرد

*
ایضاح: عزیزانی که مایلند راجع به زلال بیشتر بدانند، لطفاً در دنیای اینترنت « فنون زلالسرایی » را با دقت مطالعه فرمایند.
آدرسهای اوزان بنیان ( وزن های پنج سطری زلال ) :
http://zolal94.blogfa.com/category/4
یا:
http://shaeranezolal.persianblog.ir/page/4444
.
تمرین:
http://zolal94.blogfa.com/category/16
تمرین:
http://shaeranezolal.persianblog.ir/page/888



تمرین (1)


زلال پیوسته ی پنج سطری قافیه دار بنویسید با شروع ریتم موسیقییائی « مفاعیلن مفاعیلن » با دخالت « مفاعیلن » و با فرم ضرباهنگ: (4-6-8-6-4)

مفاعیلن مفاعیلن
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
مفاعیلن مفاعیلن


نمونه ( از آقای اعظم خواجه اف خجسته ):

تـو را آغـوش می گیرم
و آنجا می روم از هوش، می میرم
درین دنیـا بــــه غیــر از تربت پاک تــو ای مــادر!
ز هرچیزی که بود و هست دلگیرم
و از این زندگی سیرم
*
نگر چون سخت مغمومم!
درین دنیا ز خود هم بی تو محرومم
پـدر رفت و تـو رفتـی و صفـا از خـانـه ی مـا رفت
تو گویی در جهان بر غصّه محکومم
عجب تنــها و مظلـومم
*
همیشه در سفر بودم
جــدا از صحبت گرم پـدر بـودم
نبودم تا بگیــــرم پـایـه ی تـابـوتت ای مــادر!
که روز مرگ تو من بیخبر بودم
مرا بخشا که کر بودم
*
رسیدم بر مـزار تـو
دعـا خـوانـدم ، نشستم در کنار تو
پـدر را در مــزارستـان،گمانـم زنـده می دیــدم
که می آورد بر « اعظم »، بهار تو
خوشا بر روزگار تو!


تمرین (2)


زلال پیوسته ی پنج سطری قافیه دار بنویسید با شروع ریتم موسیقییائی « فاعلاتن فاعلاتن » با دخالت « فاعلاتن » و با فرم ضرباهنگ: ( 5-7-9-7-5)


فاعلاتُن فاعلاتُن
فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلاتُن
فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلاتُن
فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلاتُن
فاعلاتُن فاعلاتُن

آرایش قوافی:

.......قافیه
..............قافیه
.......................آزاد
..............قافیه
.......قافیه



نمونه (دادا):

باز بـاران در کمین است
شاهـد غم هــای مـن ، تنـها زمیـن است
زخـم می رویــد بــه جــای نستـرن در خــاک بـانـــو!
آبشار است و من و جسمی غمین است
مدتی کارم همین است.
*
بـاز در زنـدان ِ چرخـان
گشته ام بر نفس،روز و شب نگهبان
قطره ای از اشتبـاه من مساوی با هلاکی ست
می شوم از نـوع خود گاهی گریزان
کوی دانش پُر ز نادان.
*
درد از درمـــان جـلـوتـــر
بخت بد از عشق در انسان جلوتر
این دو عامل، روزگارم را به تاریکی کشیدست
تو کمانی دیـدی از پیکان جلوتـر؟!
نیست این امکان جلوتر.


تمرین (3)


زلال پیوسته ی پنج سطری قافیه دار بنویسید با شروع ریتم موسیقییائی « فاعلاتن فاعلات » با دخالت « فاعلاتن » و با فرم ضرباهنگ: ( 4-6-8-6-4)

فاعلاتن فاعلات
فاعلاتن فاعلاتن فاعلات
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات
فاعلاتن فاعلاتن فاعلات
فاعلاتن فاعلات

آرایش قوافی:

.......قافیه
..............قافیه
.......................آزاد
..............قافیه
.......قافیه

نمونه (دادا):

عشق دیشب پیر بود
زیــر آوار سیــاهــی گیــر بـود
آسمانـم را فقـط در آب مـی دیــدم فــرود
عشق از حال به روزم سیر بود
زودهایم دیر بود
*
عاشقی معنا نداشت
شعـر بـر طبـع لطیـفم جـا نـداشت
واژه هــــا رنـجــور بـودنــد و تـصـاویـرش ملـول
قطره، زخمی بود،جوش اما نداشت
چَشمی از دریا نداشت
*
پاره پاره می شدم
محو در رقص ستاره می شدم
موجی از احساس می جنگیـد بـا تصویـر مـن
سطر مـادر را شراره می شدم
استعاره می شدم
*
زود هوشم باز شد
چَـشمـرانـی زلال، آغـــاز شد
دیدم ای افسوس،پـُشتم هست رو بر آسمان
هتـک حـرمت بـر مقـام راز شد
عاشقی ناساز شد
*
ای خدای مهربان
باز کن مردانگی، با من بمان
بلبلی افتـاده بـر چنـگ گـروهــی کـرکسم
نیشزخمی دارم از کام زمان
من غریبم الاَمان


تمرین (4)

زلال پیوسته ی پنج سطری قافیه دار بنویسید با شروع ریتم موسیقییائی « مستفعلُن فـعُـلَن » با دخالت « مستفعلُن » و با فرم ضرباهنگ: ( 3-5-7-5-3)

مستفعلُن فـعُـلَن
مستفعلُن مستفعلُن فـعُـلَن
مستفعلُن مستفعلُن مستفعلُن فـعُـلَن
مستفعلُن مستفعلُن فـعُـلَن
مستفعلُن فـعُـلَن

آرایش قوافی:

.......قافیه
..............قافیه
.......................آزاد
..............قافیه
.......قافیه

نمونه (دادا):

من غرق سوز و تبم
من عاشق رقصیـدن دو لبـم
من منتظر بر عشوه های بس زلال توأم
تـو نیستی ای کوکب ادبـم!!
در حیـرت و عجبـم!
*
چشمت بلا نخورَد
از بـدنـظـر، غم بـر شما نـخـورد
بینـم دریـن دنیـای رنگارنگ سبک جدیـد
از دوری ات حسرت به ما نخورد
راهم خطا نخـورد
*
دیـــوار عشـق مــــرا
نظمی ست در هر جای جای سرا
دیــوارهـایـــم از جنـون ، چـون موج می رقصنـد
ای نـرمـــی ِ هنـجــــارهـــای دادا
از سمت و سوی در آ
*
دربـست نـوکــرتـــم
هر وقت خواهی مست در برتم
معذور دار این تشنـه را از وعـده های بهشت
ای شهر عشق! زیــر خنـجرتم
بی جان و بی سرتم
*
آتش ترین سحرم
در راه تو از خویش می گذرم
خاکستــرم بنـمـا و بـخشا دست طوفـانـهـا
دریـا بگیــرد سوزش جـگــرم
در عـالــم دگــرم.