عموما دو نوع بداهه پردازی مطرح است: 1-بداهه پردازی در تمرین؛ 2-بداهه پردازی در اجراء. هنرمندان در تمرینِ بداهه پردازی بر اساس اصول هنر خود، شیوه های گوناگون اجرایی را آزمون می کنند و بهترین را بر می گزینند. این بِه گزینی در هنرهای گوناگون متفاوت است. هنرمند نقاش با اتودها و آرمون و خطاهای مستمر ایده های خود را بداهه پردازی می کند؛ و نویسنده به گمانه زنیِ چگونگی چیدمان عناصر داستان و وقایع و روابط شخصیت ها می پردازد. اما نوع دیگری از بداهه پردازی نیز مطرح است که ویژه ی هنرهای اجرایی مانند تئاتر و موسیقی و رقص است. در این نوع بداهه پردازی صرف نظر از اینکه ویژگی های نوع نخست را در بردارد، (علاوه بر تمرین) در اجرا نیز از بداهه پردازی استفاده می شود. نوازنده ی موسیقی، هم چگونگی استقرار نت ها و سازها را در کنار یکدیگر بداهه پردازی می کند، و هم در شرایط اجرایی خاص با حضور تماشاگران به بداهه نوازی می پردازد. در تئاتر نیز این شیوه از دیرباز مرسوم بوده است. مثلا در «کمدیا دیل آرته*» و نمایش «تخت حوضی*» بازیگران با داشتن خط اصلی داستان، نمایشی کمدی را در حضور تماشاگران بداهه پردازی می کردند.

* نوعی از نمایش‌های مبتنی بر تئاتر بداهه‌سازی است که در سده ۱۶ در ایتالیا شکل گرفت. نام کامل این نمایش به ایتالیایی «commedia dell’arte all’improvviso» است به معنی «کمدی مهارت بداهه‌پردازی.»
این شکل از شادی‌نامه بیشتر توسط هنرمندان چیره‌دستی که به فنون "پانتومیم" و بداهه‌پردازی آشنا بودند و توانایی فراوانی برای انجام حرکات آکروباتیک داشتند، توسط این بازیگران دوره گرد، از شهری به شهری دیگر اجرا می‌شد. کمدی مهارت عمده توجه خود را به خلق تیپ‌های نمایشی مبذول می‌ساخت و معمولاً ۱۰ بازیگر تیپ‌های مختلف را به نمایش می‌گذاشتند. دلیل فراگیرشدن این شکل از نمایش امکان سفر گروه هنرمندان به نقاط مختلف و سبک بودن وسایل لازم صحنه بود، که شامل لباس بازیگران، ماسک‌ها و شمشیرهای چوبی بود. پویایی و ریتم سریع اجراها و امکان بداهه‌سازی بازیگران با توجه به محل و شرایط اجرا گسترش آن را در ایتالیا، فرانسه، انگلیس و روسیه و آلمان فراهم کرد. کمدیادلارته با نمایش "تخت حوضی" ایرانی شباهت بسیاری دارد
*سیاه بازی یا رو حوضی هم نامیده می شود. این نمایش، نوعی نمایش کمیک ایرانی همراه با رقص و آواز و موسیقی بود. در آن شخصی دارای غلامی سیاه و گیج و گول است و با هم دست به کارهای خنده داری می‌زنند. از این کلمه بمعنی عملیات از پیش طراحی شده برای فریب دیگری نیز استفاده شده‌است. در این گونه نمایش با رویکردی انتقادی و طنزآمیز به موضوعات اجتماعی، سیاسی، عاطفی و حتی تاریخی پرداخته می‌شود. در گذشته در میان حیاط خانه‌های بزرگ ایرانی، حوضی بود که کاربردهای فراوانی داشت. از آن جمله در زمان جشنها و میهمانیها، ساکنان خانه روی آن تخته بزرگی می‌گذاشتند و شکلی همانند صحنه نمایش به آن می‌دادند تا عده‌ای بازیگر روی آن تخته به اجرای نمایش و البته از نوع کمدی آن بپردازند. با توجه به وجود شخصیت کمدی و قدیمی «سیاه» در ایران، این نمایش‌ها به یکی از نامهای عمومی «سیاه بازی» یا «تخت حوضی» یا «روحوضی» معروف شدند.
امروزه، نمایش روحوضی، هنری رو به زوال است. از مطرح‌ترین سیاه بازهای ایران امروز، می‌توان به سعدی افشار، عطا صفرپور، مجید افشار و جواد انصافی اشاره کرد. ( https://fa.wikipedia.org)

مرجع: فصلنامه تخصصی دانشگاه هنر ( نامه هنرهای نمایشی و موسیقی - بهار و تابستان 90)
از بداهه پردازی تا اجرا
علی حاجی ملاعلی