ساختارشناسی نمایش ایرانیِ شبیه خوانی (تعزیه)

مهمترین و بارزترین شکل نمایش ایرانی که تا به امروز نیز زنده و دایر مانده است، تعزیه خوانی است. در تعزیه، به ذکر وقایع و مصائب خاندان پیامبر
اکرم (ص)، و به خصوص فاجعه کربلا و شهادت سید الشهدا امام حسین بن علی (ع) در ظهر
عاشورا (دهم ماه رمضان)، به شکلی نمایشی پرداخته می شود. متن نمایش تعزیه شامل واقعه،
پیش واقعه و گوشه است.

1- واقعه: بیشتر مصائب واقعه اصلی کربلا و خاندان امام حسین (ع) را مجسم می نماید.

۲- پیش واقعه: تعزیه های سرگرم کننده که پیش درآمدی برای واقعه اصلی تعزیه هستند
و خود مستقلا رخدادی را حکایت نمی کنند را گویند.

۳- گوشه: تعزیه ای مضحک و توام با لودگی که مخالفان دین را به باد استهزاء می گیرد
مانند "شصت بستن دیو".

* اصطلاحات و واژه ها:
تعزیه یا همان شبیه خوانی، اصلاحاتی مختص خود دارد که سالیان درازی است سینه به سینه و نسل به نسل حفظ و منتقل شده اند.

۱- معین البکاء: تعزیه گردان (شبیه گردان) که همان کارگردان نمایش تعزیه می باشد.

2 - ناظم البکاء: دستیار معین البکاء یا به اصطلاح امروزی دستیار کارگردان در نمایش
تعزیه را گویند.

۳ - اشقیاء: دشمنان امام حسین (ع) و سپاه باطل می باشند.

۴ - اشقیاء خوان: نسخه خوانان نقش "اشقیاء" در تعزیه را گویند.

۵ - موالف خوان: شبیه خوان یا نسخه خوانی است که در تعزیه نقش "موافق" با
خاندان پیامبر (ص) را بازی می کند.

۶ - مخالف خوان: نسخه خوانی که نقش "مخالف" با خاندان پیامبر (ص) را در تعزیه
بر عهده دارد.

۷ - امام خوان: شبیه خوانی که موظف به اجرای نقش "امامان" به ویژه نقش امام
حسین (ع) می باشد.

۸ - انبیاء خوان: شبیه خوانی که نقش "انبیاء" را در تعزیه بازی می کند.

۹ - مظلوم خوان: نسخه خوان نقش افراد خاندان امام حسین (ع) را گویند.

۱۰ - شمرخوان: شبیه خوانی که نقش دشمنان امام حسین (ع) و علی الخصوص نقش
شمر بن ذی الجوشن را اجرا می کند.

11- مقتل نویس: نسخه نویس تعزیه یا نویسنده آن را مقتل نویس می گویند.

۱۲- دستگاه: به نسخه کامل تعزیه "دستگاه" می گویند.

۱۳- مجلس: یک "واقعه کامل" در تعزیه را مجلس می خوانند.