هنــــــر سُرایش (نوشتار دوّم)




در قسمت قبل، بیان شد که شعر از لحاظ وزنی به 9 قسمت می باشد و دراین بخش از آن جایی که بیشتر دوستان و اساتید، خود واقف و مشرف این انواع هستند، به صورت اجمال و خلاصه گویی به توضیح و تشریح می پردازم



1- اشعار هجایی (سیلابیک):

اصل این نوع از شعر بدان صورت است که تساوی و کمیت هجاها الزامی است و از دوران باستان رایج بوده و برای تشخّص وزن، از قافیه سود جسته اند (یعنی بر حسب وزن قافیه ها ، سعی می شد که واژه های ماقبلی از همان وزن پیروی کنند).

پاره های منظوم اوستا ، ویس و رامین، سرودها و خسروانی های ساسانی، فلهویّات، ترانه های مردمی دورۀ اسلامی، سروده های طنز آمیز هدایت و فرزاد، اشعار لاهوتی، سروده های میرزا یحیی دولت آبادی، شهنامۀ سلجوق و ... همگی از دیرینگی و و تداوم شعر هجایی است . این شعر، همواره ملحون بوده و با موسیقی خوانده می شده، امّا بدون موسیقی، زیباد دلچسب و مطبوع نیست و شامل سرود خسروانی، چکامه و ترانه (ترانک) پیش از اسلام می شود.

اگرچه بنا و اصل بر تساوی هجاها بوده ولی غالباً عدول و کم و زیاد می شود که در ترانه ها به علت ایقاع لفظ با ملودی رخ می دهد ولی هجایی سرایان متأخر ، متأثر از شعر نو غربی هستند .



2- شعر ریتمیک یا ضربی :

مبنای این نوع شعر، از یک طرف متکّی است بر برجسته نمایی هجاهای شدید کلمات در بینِ هجاهای خفیف، و از طرف دیگر ، ایجاد نوعی توازن بین ضرب آهنگ کلمات و معنای حاصل شده از واژگان به کار گرفته شده. این گونه از کلام منظوم و شعر را می توان بیشتر در زبان های آلمانی، ایتالیایی و انگلیسی یافت و در زبان های دیگر که بین شدّت و خفّت هجاها تفاوت زیادی نیست، کارایی ندارد.



3- شعر عروضی یا میزانی (متریک):

شعر عروضی ،بر پایۀ عروض و در زبان های عربی ،فارسی، ترکی و اردو که به زعم دوستدارانش، کامل ترین وزن و قالب شعر در طول روند تاریخی شعر است، یافت می شود. ادبیات و شعر ایران بیش از 1200 سال در آفرینش این شیوه و سبک از کلام، تجربه دارند و شاعران ایرانی این سبک ، زبان زد و معرّف تمام شعر دوستان جهان است ، مانند مولانا، سعدی، حافظ و ...



4- شعر آزاد (شکسته) :

در سدۀ 18، گروهی از ادیبان مغرب زمین، رعایت وزن و قافیه را دست و پاگیر خواندند و آن را مانع افادۀ مطلوب شمردند و سمبولیست ها چون این سبک را نوعی کشف جدید می دانستند، به نفی قالب های کلاسیک پرداخته، آثار خود را آزاد و بی قید و قاعده ارائه دادند. درین نوع از شعر، تساوی مصراع ها و هر نوع قالب بندی قاعدی به هم می ریزد، مصاریع به مقتضا کوتاه و بلند هستند، رعایت قافیه الزامی نیست، وزن، تابع آهنگ طبیعی کلام بوده و احساسی و ذوقی است. در ایران، با چاپ مقالاتی از میرزا تقی رفعت در دو نشریۀ «تجدّد» و «آزادیستان» در تبریز مطرح شد، شعرایی چون جعفر خامنه ای و شمس کسمایی، تحت تأثیر محیط ادبی استانبول که خود مُلهم از ادبیات فرانسه بود، اشعاری سرودند. لاهوتی از اولین شکنندگان وزن عروضی در ادب مشروطه بود. نیما، محصّل مدرسۀ فرانسوی تهران هم از پیشگامان این سبک است .

بنام ترین شعرای نوپرداز غرب ، تارمبو، مرلن، مالارمه، مایاکوفسکی و ... هستند.

سنت گرایان، ازاین نوع سبک به غربزدگی، تعبیر کرده اند. اندیشه ها و سلیقه های طغیانگر و صور ذهنی و تعابیر شاعرانه به طرز خاصی در آن شگفت انگیز است، و این شعر مدعی داشتن خصلت های خلقی و مردمی است و هنجارگریزی ها و حس آمیزی های دور از ذهن، فهم آن را برای خواص هم مشکل کرده است و در آن شاعر، مختار است تمام زحافات یک بحر را به کار گیرد .



5- شعر نیمایی :

این نوع شعر از مشتقات و فروعات شعر عروضی است. رعایت وزن و حفظ وحدتِ یک رکن واحد در طول منظومه، از ویژگی های آن است. در کوتاهی و بلندی مصاریع، از شعر آزاد پیروی می کند . قافیه، با توجّه به نقش و وظیفه ای که در شعر دارد و می تواند داشته باشد بکار می رود نه موسیقی کناری. چه بسا در مصراعی نیاز به قافیه نباشد و یا بالعکس. واحد شعر، بر خلاف شعر عروضی که بیت است، دراینجا بخش نسبتاً مستقلّی از یک تصویر یا مطلب مورد نظر شاعر است. این واحد کلامی حتی می تواند در یک کلمه، یک جمله، چند جمله و چندین مصرع شکل بگیرد. بنابراین هر جا که بخش مورد نظر به نقطۀ پایان خود برسد، آوردن قافیه در آن نقطه ، لازم است.

هواداران این شاخه از شعر معاصر، وزن نیمایی را چیزی در ردیف مثنوی، غزل و قصیده می دانند.

باید دانست که نیما نه مبتکر آن است و نه فرد اجلای آن. اولین نمونۀ این نوع در دیوان حزین لاهیجی آمده و به عنوان یک اصل استتیکی، کسانی چون رفعت، خامنه ای، شمس کسمایی و لاهوتی سرایندگان اولین این وزن بوده اند امّا نیما،معماری این طرح را یک تنه بر عهده گرفت و همانطور که رودکی را پدر شعر فارسی می گویند، نیما را هم پدر شعر نو می خوانند. از شاگردان نیما در بالندگی و تکامل شیوۀ استاد، هر کدام گام هایی برداشته اند و بدعت هایی آورده اند مانند تولّلی، شیبانی، شاهرودی و ...



6- شعر منثور :

هر کلام و سخنی را که از جوهر شعر برخوردار باشد و در قالب نثر نوشته شود، شعر منثور می گویند. در نزد صوفیه و به ویژه در شطحیّات، به وفور دیده می شود. اروپاییان، با آشنایی شعر مشرق، آن را ترجمه کردند و مشرقیان هم به همین صورت، این دستاوردها که مورد پسند اهل ذوق بود «قطعۀ ادبی» نام گرفت. در فرانسه و انگلیس گروهی از سمبولیست ها آن را تجربه کردند. در اصل این نوع، عکس العملی برای رهایی احساس و اندیشۀ شاعر از قید مبانی نظم سنّتی ادب غرب بویژه فرانسه است. تفاوت آن با نثر شاعرانه ،این است که نثر شاعرانه حال و هوای نثری است که لباس قافیه (سجع) و صنایع ادبی و شعری به تن کرده است ولی شعر منثور به معنی خاص کلمه، جهان بینی و حال و هوای شعر به ویژه شعر غنایی دارد و بیشتر به محتوای اثر نشانه ر فته ولی در لباس نثر ظاهر شده است. نویسندگان و شاعران رمانتیکی چون حجازی، دشتی، فاضل و ... از بارزترین نمونه های سرایندگان این نوع هستند.



7- شعر سپید :

در واقع شکل متکامل و هویّت شعری اخذ شده از همان شعر منثور است . در ایران به دستاوردهای شاعرانه ای اطلاق می شود که فاقد هر نوع وزن بیرونی و کناری است و گروهی از شاعران این سبک معتقدند که استفادۀ مناسب از آواهای کشیده و کوتاه واژگان، به تناسب معنا و محتوای کلام، موجب تأثیر پذیری بیشتر مخاطب می شود و هر کلمه و حروف ربط و اضافه، و حتی فاصله ها و علامات تعجب و سوال و سه نقطه ، باید بار معنایی بالایی داشته باشد. احمد شاملو پیشتاز اینگونه سخن شاعرانه است. این شعر را به صورت نردبانی یا پلکانی می نویسند.



8- نثر منظوم :

کلامی موزون و مقفا و متساوی که فاقد هر نوع جوهر ذاتی شعر بوده و مطالب خبری و غیر شعری را در قالب و ظرف نظم عرضه می کند، مانند مثنوی حکیم سیری در باب علم طب



9- شعر موج نو :

هر گونه جهش در هر زمینه اعم از بیولوژی، اندیشگی، هنری، و ... را که اگر فراگیر باشد، موج نو می گویند. این شاخه از شعر در سال 1340 از سوی هواداران شعر آزاد و نیمایی تحت عناوینی چون شعر سبز، شعر تصویرگرا، شعر حجم گرا، یا عنوانی کلّی تر «موج نو» مطرح و نمونه هایی ارائه داده شد. از پیشگامان آن احمد رضا احمدی و ید الله رؤیایی هستند، این گونه از شعر عمدتاً زیر نفوذ الگوهای استتیکی غرب است. زبان تعبیر آن ، گاهی خیلی ساده است ولی در تصویر مفاهیم انتزاعی، آنجا که شاعر، صور شعری خود را در ماوراء می جوید، بسیار پیچیده و گاه دارای تعقیدهای لفظی است.

بهره گیری از رمزوارگی و سمبولیسم، از ویژگی های بارز آن است . موج نویی ها می کوشند تا صور ذهنی ناشی از حالات و ادراکات آنی و شخصی خود را ثبت و به خواننده القاء کنند. علاوه بر مفاهیم انفسی (شخصی)، مسائل آفاقی با تعابیر رمزوار آمده است. عمدتاً از فرعیات شعر سپید است. در سایر هنرها مثل سینما، نقاشی، موسیقی و ... نیز نمودار است.

هواداران شعر موج نو اظهار می دارند که :

1. مرکز عناصر و کانون صور شعری مان را در ماورای واقعیّت ها می جوئیم

2. حجم گرایی، سورئالیست نیست (در بخش توضیح مکاتب ادبی ، توضیحاً و مفصلاً در مورد سورئالیست بحث خواهد شد) و شاعر حجم گرا از سه بُد (عرض، طول، ارتفاع) به ماوراء می رسد و تنها در بُعد طول با سورئالیسم همراه است.

3. ما تصویری از اشیاء نمی دهیم بلکه منظری از علّت غایی آنها می سازیم

4. به مکتب هنر برای هنر نزدیک می شویم

5. به دنبال فصاحت و جستجوهای زبانی رؤیایی نیستیم ولی جادوی عجیب واژه ها را در کارمان فراموش نمی کنیم.



کهن ترین اشعار پارسی :

سخنان زرتشت در گاثه ها، سروده های منسوب به مانی در شاپورگان، قطعاتی منسوب به جاماسب در یادگار زریران، درخت آسوریک مربوط به دورۀ اشکانیان، سرود کرکوی که در آتشکده هایی به همین نام خوانده می شده، کهن ترین اشعار و سروده های پارسی می باشند .



در نوشتار بعد ، مباحثی در باب قالب های شعر پارسی، اعم از تقسیم بندی و توضیحات آن خواهد آمد





منابع :



1_شعر بی دروغ، شعر بی نقاب ؛ اثر دکتر زرّین کوب؛ انتشارات علمی؛ 1372



2_معان و بیان؛ اثر دکتر تجلیل؛ مرکز نشر دانشگاهی؛ چاپ دوّم



3_وزن شعر فارسی؛اثر دکتر خانلری؛ انتشارات طوس ؛1373



4_شعر و هنر ؛ اثر دکتر خانلری ؛ انتشارات طوس ؛ 1373



5_ادبیات معاصر ؛ اثر دکتر مرزآبادی؛ انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی ؛ 1377