مقدمه:
نمایش در ایران، به گواهی سنگ نبشته های کشف شده از معابد باستانی تمدن های کهن، از
هزاره ی پیش از میلاد در قالب اسطوره ها و شخصیت های ملی شناخته شده بوده است و
پس از استیلای اسلام، بارزترین شکل نمایشی ایرانی، "تعزیه خوانی" یا "شبیه خوانی" بوده
است. البته بنا به پژوهشهای متعدد بزرگان هنر، نمایشهایی همچون "روحوضی" (یا تخته
حوضی)، " بقال بازی"، " سیاه بازی" و "خیمه شب بازی" نیز از دیگر ژانرها یا گونه های
نمایش بومی ایران محسوب می شوند که از سابقه مدیدی برخوردارند.
اولین نهضت تئاتری در ایران، به بعد از سفر ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ و تماشای تئاتر به
سبک غربی باز می گردد. سفری که منجر به صدور فرمان وی برای ساخت تکیه دولت با هدف
ایجاد تحول در نمایش تعزیه، گردید. سپس، بدستور وی در دارالفنون، تئاتری تحت نظارت
علی اکبر مزین الدوله، نقاش آن دوران دایر شد.

1 -تئاتر معاصر ایران:
1-1 -پیشینه نمایشنامه نویسی در ایران: نوشتن نمایشنامه به تقلید از ساختار نمایشنامه های
اروپایی برای نخستین مرتبه، منسوب به شخصی به نام میرزا فتحعلی آخوندزاده (9221-9211
ق)است. او تحصیلکرده فرنگ بود و ادبیات دراماتیک را در ایران پایه گذاری نمود و توسعه
داد. همچنین اولین کسی است که دست به نقد ادبی و نمایشی زد و اصول و شیوه های نقد را
تشریح نمود، لذا وی را "پدر نقد ادبی" ایران می دانند. تم نمایشنامه هایش، کمدی و اغلب
راجع به روابط انسانی و مسائل اخلاقی می باشد. از وی شش نمایشنامه و یک داستان بر جا
مانده است و چون به زبان ترکی آذربایجانی می نگاشته، آثارش توسط میرزا جعفر قرچه داغی
به فارسی برگردانده شده و در مجموعه "تمثیلات" منتشر گشته است. داستان وی " یوسف
شاه سراج" و نمایشنامه هایش، " ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر"، " موسی ژوردان حکیم نباتات و
درویش مستعلی شاه جادوگر"، " وزیر خان لنکران"، " خرس قولدورباسان"، " سرگذشت مرد
خسیس" و " وکلای مرافعه" نام دارند.
2-1 -سابقه نگارش نمایشنامه فارسی: نخستین کس که به زبان فارسی و پیرامون مسائل
سیاسی در قالب نمایشنامه دست به قلم شده است، میرزا آقا تبریزی است. در آثار او، نقدی بر
روابط اجتماعی حاکم بر جامعه دیده می شود. "سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان"، "طریقه حکومت زمان خان بروجردی"، " حکایت کربلا رفتن شاه قلی میرزا"، " حکایت عاشق
شدن آقا هاشم خلخالی" و "حکایت حاجی مرشد کیمیاگر" عناوین نمایشنامه های او هستند.

2 -نقش دارالفنون در رشد و توسعه تئاتر ایران:
تاسیس مدرسه دارالفنون در 9221 ق درتهران که اولین مدرسه به سبک آموزشی غربی در کشور می باشد و باعث بروز استعدادهای
برجسته علمی - فرهنگی در آن دوران شد، بی تردید از عوامل اصلی تحولات ادبی، فرهنگی و
علمی ایران در دو قرن اخیر به شمار می آید و نسلهای پیاپی این مرز و بوم، از این منظر، مدیون
سختکوشی و مداومت میرزا تقی خان فراهانی (ملقب به امیرکبیر)، صدر اعظم ناصرالدین شاه
در شکل گیری ، راه اندازی، تامین مربیان این مرکز آموزشی نوین و اعزام دانشجویان مستعد به
کشورهای صاحب فن و هنر آن زمان، هستند. با افتتاح دارالفنون، نهضت ترجمه در ایران شکل
گرفت و بسیاری از آثار ادبی و علمی دنیا به زبان فارسی ترجمه شدند. در همین روند، ترجمه
درامهای اروپایی از جمله آثار "مولیر" مورد عنایت علاقمندان واقع شد.
نخستین نمایشنامه ای که از این نویسنده و نمایشنامه نویس شهیر به زبان فارسی برگردانده شد،
"گزارش مردم گریز" به همت میرزا حبیب اصفهانی بود. کسی که بعدها "سرگذشت حاجی
بابای اصفهانی" اثر "جیمز موریه" را هم ترجمه کرد. از مولیر دو اثر دیگر، یکی نمایش نامه
"عروس و داماد" به قلم میرزا جعفر قرچه داغی و دیگری "طبیب اجباری" توسط محمد حسن
خان اعتمادالسلطنه نیز به فارسی برگردانده شده است.

3 -تئاتر عصر مشروطه:
به دنبال گشایش فضای فکری و اندیشه های سیاسی در این دوره ازتاریخ کشور، تئاتر سیر صعودی خود را در پیش گرفت. چهره های ادبی متعدد و گروههای
نمایشی تئاتری گوناگونی در این برهه ظهور کردند و تئاترهای بسیاری را روی صحنه بردند.
میرزا احمدخان کمال الوزاره و مرتضی قلی خان ارشاد دو تن از چهره های سرشناس و مبارز
دوران مشروطیت هستند که در جهت گرایشات سیاسی خود، دست به کار نمایشنامه نویسی
شدند.
1-3 -کمال الوزاره: آثار مشهور وی "حاج ریایی خان" یا "تارتوف شرقی" و همچنین "استاد
نوروز پینه دوز" است. "تارتوف" اثر مولیر و ترجمه محمدعلی فروغی با نام "میرزا کمال
الدین" از جمله آثار مشهور ادبی جهان است که بر قلم کمال الوزاره در خلق نمایشنامه اول
تاثیرگذار بوده است.
۲-3 -مرتضی قلی خان ارشاد: معروف به "مویدالممالک" و دارای نام هنری (م. فکری)،
روزنامه نگار تحصیلکرده وصاحب امتیاز جریده "ارشاد" است که گروه تئاتری "شرکت عالی
نمایش" را تاسیس نمود که از نخستین گروههای تئاتری ایران می باشد. محتوای آثارش، جنبه
های سیاسی و انتقادی اجتماعی دوران مشروطه است. "سرگذشت یک روزنامه نگار" که
نخستین درام او بود در روزنامه اش به طبع رسید و اثر مهم دیگر وی در استبداد صغیر، نمایش
نامه "حکام قدیم، حکام جدید" است. "عشق در پیری" و " سه روز در مالیه" از دیگر آثار او
می باشند.

4 -تئاتر ایران در اوایل قرن چهاردهم قمری:
در این بازه تاریخی که مقارن با انقراض سلسله قاجار و به قدرت رسیدن رضاخان از طریق کودتای 9211 ه.ش علیه احمد شاه می باشد، جریان های
ادبی متاثر از فضای باز سیاسی بعد از استبداد محمدعلی شاهی شدند و نوابغ بسیاری در عرصه
هنر و ادب متجلی شدند.
1-4 -سید علی خان نصیر: موسس گروه نمایشی "کمدی ایران" است که به قراری اولین
گروه تئاتری حرفه ای اجرای نمایش در ایران محسوب می شود. وی نمایشنامه نویس بود و
آثارش همچون "گلنار و نوروز"، " فردوسی"، "آدم باید بفهمد دامادش کیست!"، "عوامفریب
سالوس" و "شوهر نمونه" با امضاء هنری (س.ع.نصیر)منتشر شدند.
۲-۴-میرزاده عشقی (1222-1333ه.ش): شاعر، طنزپرداز، روزنامه نگار مبارز و مدیر مسئول
روزنامه "قرن بیستم" است که آثار اپرت وی "رستاخیز سالطین ایران"، "بچه گدا"، "کفن سیاه"، "جمشید ناکام" و " ایده آل" هستند.
۳-۴-سعید نفیسی (1224-1345 ه.ش): نمایشنامه نویس و منتقد ادبی و موسس گروه نمایشی "ایران جوان" به اتفاق حسن مقدم است. "آخرین یادگار نادر شاه" و " امشب برویم بالماسکه"
از نمایشنامه های او هستند.
۴-۴-حسن مقدم (1221-1334 ه.ش): وی نمایشنامه نویس خالقی بود که دوست داشت به
هنر تئاتر به شکلی آکادمیک و اصولی پرداخته شود. در سخنرانی هایش در دارالفنون همچون
آخوندزاده بر نقد آثار نمایشی تاکید می کرد. در طول عمر کوتاهش، درام نویسی بسیار تاثیرگذار بر جریان نمایشنامه نویسی ایران بوده است. "جعفرخان از فرنگ برگشته" شاخص ترین اثر می
باشد که به زیبایی تقابل سنت و مدرنیته نوظهور در جامعه آن زمان را به تصویر می کشد و
نکته حائز اهمیت در این بین آنست که هیچ یک را مورد ستایش و تائید قرار نمی دهد. اثر
دیگر او "ایرانی بازی" است.
۵-۴-رضا کمال شهرزاد (1222-1311 ه.ش): او بنیانگذار گروه نمایشی "کانون فتحی"
است که اثر شاخص وی "شب هزار و یکم" است. دیگر آثارش عبارتند از: "خسرو و شیرین"،
"پروانه"، " شهید عشق"، "پریچهر و پریزاد"، "گلهای حرم"، "حرم هارون الرشید" و " در
سایه حرم".
۶-۴-صادق هدایت (1221-1333 ه.ش): داستان نویس و مترجم چیره دست و یکی از چهار
نفر پیشگامان داستان نویسی دوره پسا مشروطه است که در کنار محمدعلی جمال زاده، بزرگ
علوی و صادق چوبک (گروه ربعه)، جریان روشنفکری ادبی را در کشور به راه انداختند. وی
خالق شاهکار "بوف کور" است و سه نمایش نامه "افسانه آفرینش"، "مازیار" و "پروین دختر
ساسان" را نیز به قلم طبع آراسته است. هدایت مدتها پس از نگارش "وغ وغ ساهاب" و
فراخوانده شدن به دستگاه امنیتی کشور برای پاره ای توضیحات، با نام مستعار هادی صداقت
در جراید قلم می زد.
۷-۴-ذبیح بهروز(1353-1311 ه.ش): با وجود عمر بسیار کوتاه(کمتر از 22 سال)، از برجسته
ترین چهره های ادبی ایران در فن تولید نمایشنامه است و آثاری به نامهای "جیجک علیشاه"،
"شب فردوسی" و "در راه مهر" را درکارنامه اش دارد.